Świętochowski (Świętochowski-Sapek) Walery, w zakonie Robert Maria (1907—1978), dominikanin, historyk, archiwista.

Ur. 14 I w Huszczy (pow. bialski) w rodzinie chłopskiej, był synem Ludwika (1864—1942) i Wiktorii ze Zdrojewskich. Miał brata Aleksandra Damazego (1901—1983), rolnika.

Ś. uczęszczał od r. 1920 do Państw. Gimnazjum Męskiego im. Józefa Ignacego Kraszewskiego w Białej Podlaskiej, a od r. 1923 do Państw. Seminarium Nauczycielskiego w Ostrogu. W r. 1925 wstąpił do zakonu dominikanów; rozpoczął w Krakowie nowicjat i przyjął imię zakonne Robert Maria. Pierwszą profesję zakonną złożył 8 XII 1926. Dn. 24 IV 1929 zdał eksternistycznie maturę w Państw. Gimnazjum św. Jacka w Krakowie, po czym podjął studia filozoficzno-teologiczne w kolegium dominikanów we Lwowie i 8 XII t.r. złożył profesję wieczystą. Dn. 26 XI 1933 we Lwowie przyjął święcenia kapłańskie z rąk lwowskiego bp. pomocniczego Eugeniusza Baziaka. Po ukończeniu w r. 1934 kolegium podjął 21 I 1935 studia historyczne, a na rok również polonistyczne, na UJK; w r. 1935 został archiwistą lwowskiego klasztoru. Zamieszczał artykuły w miesięcznikach dominikańskich „Szkoła Chrystusowa” i „Róża Duchowna”. W czasie okupacji niemieckiej mieszkał w Lublinie, a po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej w r. 1941 przeniósł się do Jarosławia, następnie do Żółkwi, gdzie prócz pracy duszpasterskiej włączył się jako nauczyciel historii, łaciny i religii w tajne szkolnictwo na poziomie średnim. Był również współorganizatorem «tajnego nauczania religijnego» w kościele Dominikanów we Lwowie. W l. 1943—4 mieszkał w Czortkowie, gdzie założył tajną szkołę średnią, którą kierował. Na tajnym UJK otrzymał 15 V 1944 stopień magistra filozofii w zakresie historii na podstawie rozprawy Dzieje męczenników Zakonu Kaznodziejskiego w Polsce 1622—1914, napisanej pod kierunkiem Stanisława Łempickiego.

Po zakończeniu wojny Ś. był od r. 1945 archiwistą w klasztorze w Jarosławiu. Równocześnie w l. 1946—7 studiował w grupie historycznej na Wydz. Nauk Humanistycznych KUL. Jego wojenne magisterium zostało 8 V 1947 zatwierdzone przez Wydz. Humanistyczny Uniw. Wrocł. Przygotowywana na KUL pod kierunkiem Leona Białkowskiego rozprawa doktorska Ród Świętochowskich ostatecznie nie została przyjęta przez promotora. W r. 1948 MSZ odmówiło Ś-emu zgody na wydanie paszportu na wyjazd misyjny do Chin. Potem pracował (1949—50) jako wikary w parafii dominikańskiej w Prudniku, przebywał w klasztorze w Gidlach (pow. radomszczański) i był katechetą w okolicznych wsiach: Ciężkowice, Graby, Włynice i Wojnowice. W l. 1954—8 mieszkał w klasztorze w Gdańsku i uczył religii w Technikum Przemysłu Spożywczego. Następnie przeniósł się do klasztoru w Borku Starym (pow. rzeszowski). Kontynuował wówczas badania nad dziejami rodu Świętochowskich i doszedł do przekonania, że jest ostatnim z żyjących potomków pogańskich Prusów («ultimus Pruthenorum»). W związku z tym wysłał 18 VI 1959 pismo do generała dominikanów o. Michaela Browna, w którym prosił o zwolnienie ze ślubu czystości w celu wzbudzenia potomka; po odrzuceniu 2 X t.r. tej prośby przedstawiał się jako «Polak pochodzenia pruskiego». Dn. 20 VI 1959 został przeniesiony do Krakowa na stanowisko archiwisty polskiej prow. dominikanów. Od r. 1961 prowadził wykłady z historii Kościoła w tamtejszym Kolegium Filozoficzno-Teologicznym Dominikanów. Opublikował pracę Germanizacja nazwisk polskich na terenie Gdańska w latach 1874—1944 (Wr. 1966). Uporządkował i zinwentaryzował część zespołów arch. dominikanów w Krakowie. W l. sześćdziesiątych zorganizował muzeum w klasztorze w Gidlach, a w l. siedemdziesiątych prowadził kwerendy archiwalne w Wilnie. Przygotował materiały do „Słownika biograficznego oo. dominikanów w Polsce” (nieukończony, mszp. w Arch. Pol. Prow. Dominikanów w Kr.). Uznawano go za jednego z pionierów odnowy studiów historycznych nad polską prow. zakonu. Był autorem ponad 137 publikacji, przede wszystkim biogramów polskich dominikanów, a także postaci związanych z historią zakonu w epoce nowożytnej, które publikował w: PSB (58 haseł, w tym cztery jako współautor), „Słowniku artystów polskich i obcych w Polsce działających” (31 haseł, Wr. 1975—9 II—III), „Encyklopedii katolickiej” (29 haseł, L. 1973—9 I—III), „Polskich kanonistach (wiek XIX i XX)” (20 haseł, W. 1981 I—II) i „Słowniku muzyków polskich” (9 haseł, Kr. 1964 I—II). Artykuły o historii dominikanów ogłaszał w „Ateneum Kapłańskim”, „Ruchu Biblijnym i Liturgicznym” oraz „Prawie Kanonicznym”, a także w „Muzyce” i „Pamiętniku Teatralnym”. W r. 1973 przestał pełnić funkcję archiwisty. Zmarł 7 VII 1978 w Krakowie, został pochowany 11 VII w grobowcu zakonnym na cmentarzu Rakowickim. Był odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi (1974).

Pośmiertnie opublikowano pracę Ś-ego Dzieje parafii w Borku Starym (Tyczyn 1997).

Enc. katol., XIX; Księga zmarłych braci i ojców Polskiej Prowincji Zakonu Kaznodziejskiego czyli dominikanów, W. 2007; Słown. pol. teologów katol., VII (bibliogr. prac); Wichrowicz C. J., Słownik polskich pisarzy dominikańskich, Kr. 2009 (bibliogr. prac); — Sturzbecher M., Dzieje kaznodziejskiej sławy Melchiora z Mościsk, „W Drodze” 1980 nr 9 s. 55—8; Życie religijne w Polsce pod okupacją 1939—1945. Metropolia wileńska i lwowska, zakony, Kat. 1992; — Catalogus Conventuum ac Domorum necnon Fratrum et Sororum Provinciae Poloniae S. Hyacinthi Sacri Ordinis Praedicatorum 1948, Cracoviae 1948; Catalogus Fratrum ac Sororum Provinciae Poloniae Sacri Ordinis Praedicatorum, 1925—9, Leopoli 1925—9; toż 1946, Cracoviae 1946; Catalogus omnium conventuum et domorum provinciarum et congregationum Sacri Ordinis Praedicatorum 1931, Roma 1931; Sprawozdanie dyrekcji Gimnazjum Państwowego Męskiego im. J. I. Kraszewskiego w Białej Podlaskiej za rok 1922/3, Biała Podlaska 1923 s. 23; — Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Dzien. Pol.” 1978 nr 154, „Tyg. Powsz.” 1979 nr 7, 16 (J. Góra, rys.); — Arch. Pol. Prow. Dominikanów w Kr.: sygn. S 12/1—5, Pp 597/142 (dok. osobiste); — Informacje z Arch. Uniw. Wrocł. i Arch. KUL.

Tomasz Gałuszka